Met haar brede eenzaamheidsdefinitie creëert Noreena Hertz een mondiale crisis in 'De eenzame eeuw'

BOEK

Noreena Hertz De eenzame eeuw. Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt. Vertaald door Eric Strijbos. Spectrum, Uitgeverij Unieboek - Het Spectrum bv, Amsterdam. Derde druk, december 2021.

Alles is eenzaamheid. Zo had de titel van dit boek ook kunnen luiden. Werkelijk elk verschijnsel dat ook maar enigszins riekt naar vervreemding of onbehagen, schaart Hertz onder de noemer 'eenzaamheid'. Haar definitie van eenzaamheid is dus erg breed. Soms echt te breed, op pagina 274 bijvoorbeeld. Wat heeft een initiatief om te praten over de vraag hoe je anderen aanmoedigt om lokaal te eten, in hemelsnaam met eenzaamheid te maken? Ook doet de auteur een onevenredig groot beroep op de overheid. Die mag alles oplossen, zowel op financieel, fiscaal als ruimtelijk terrein. Dat neemt allemaal niet weg dat het boek van Hertz aanzet tot nadenken. Met tot de verbeelding sprekende voorbeelden en cijfermateriaal, zowel voor de kleine alledaagse situatie als voor de grotere maatschappelijke bewegingen. Vooral de passages over de effecten van digitalisering bij werving en selectie zijn indrukwekkend en soms zelfs adembenemend.

Wie is Noreena Hertz?

De auteur werd in 1967 in Londen geboren. Na studies filosofie en economie werkte zij voor de Wereldbank in Rusland. Die baan leerde haar dat de overgang naar een Russische markteconomie een illusie is. Op dit moment is Hertz hoogleraar politieke wereldeconomie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Haar publicaties zijn vaak kritisch over de effecten van de neoliberale globalisering. In deze lijn moet ook haar boek 'De eenzame eeuw' geplaatst worden. Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Noreena_Hertz

Die eenzame eeuw, dat is de huidige 21e eeuw. Daarin is volgens haar een heuse eenzaamheidseconomie tot bloei gekomen. Dat wil zeggen: er zijn partijen die geld verdienen aan het ondersteunen en -mind you- uitbuiten (!) van onze eenzame medemens. Hertz stelt zich met dit boek twee vragen. Eén: waarom heeft dit kunnen gebeuren? En twee: wat moeten we doen?

Alarmerende diagnose

Wat is er volgens Hertz aan de hand? Zij opent met een aantal tot de verbeelding sprekende voorbeelden. Zoals het bestaan van een website waar vooral eenzame vakmensen tussen de 30 en 40 jaar anderen platonisch inhuren voor het houden van gezelschap. Bijvoorbeeld om iemand te vergezellen bij een feest waar hij of zij anders alléén heen zou moeten gaan. Of om met iemand samen een maaltijd te nuttigen. Met andere woorden: degene die wordt ingehuurd levert tegen betaling een emotionele inspanning. Ander voorbeeld van Hertz. In Japan kiezen grote aantallen oudere vrouwen bewust voor het plegen van een delict. Het gevangenschap dat daaruit voortkomt, zorgt ervoor dat zij aan hun sociaal isolement ontsnappen.

Hertz trekt vervolgens vrij snel een stevige conclusie: we zitten midden in een wereldwijde eenzaamheidscrisis. En onze jongeren zijn daarbij het eenzaamst, met alle lichamelijke en economische gevolgen van dien. Om pas na deze conclusie met haar eigen definitie van eenzaamheid te voorschijn te komen. En die is -to put it mildly- nogal breed.

Ongemakkelijke conceptuele reikwijdte

Hertz geeft aan dat haar eigen definitie verder gaat dan de gebruikelijke indicatoren van eenzaamheid zoals een gebrek aan liefde, gezelschap of intimiteit. Zij spreekt óók over eenzaamheid als we ons niet gewaardeerd voelen door onze medeburgers, werkgevers, gemeenschap en overheid. Met andere woorden: een gevoel van institutionele uitsluiting in een politieke en economische context is voor haar ook eenzaamheid.

Aan het einde van het boek doet de breedte van deze definitie zich sterk voelen. En dan soms behoorlijk ongemakkelijk. Haar pleidooi bijvoorbeeld om méér financiële middelen toe te wijzen aan de sectoren welzijn, onderwijs en zorg teneinde ongelijkheden te bestrijden, mag misschien sympathiek klinken. Maar zijn we dan niet bezig om onder de noemer van eenzaamheidsbestrijding alle problemen van de wereld op te lossen? Dezelfde vraag kan gesteld worden bij haar pleidooi om een bijdrage te leveren aan de strijd tegen de klimaatverandering middels gesprekken over lokaal eten. 

Haar alarmerende diagnose van een wereldwijde eenzaamheidscrisis lijkt dan ook een direct gevolg van de brede definitie van de auteur. Met een dergelijke conceptuele reikwijdte is op zichzelf niets mis, dat kan een weloverwogen en legitieme keuze zijn. Echter, de door Hertz opgeroepen urgentie wordt direct afgezwakt wanneer 'eenzaamheid' en 'vervreemding' als twee te onderscheiden concepten worden beschouwd. Of 'eenzaamheid' en 'onbehagen'. Het maken van een dergelijk onderscheid zou een even legitieme keuze zijn. Met andere woorden: de urgentie van een mondiale crisis en de persoonlijke definitiekeuze zijn in dit boek zeer sterk aan elkaar gekoppeld.

Kort en goed. Door haar brede definitie van eenzaamheid creëert Hertz een wereldwijde crisis. Bovendien is het bij haar nooit duidelijk of zij het bij eenzaamheid heeft over een gebrek aan liefde, gezelschap of intimiteit of over een gebrek aan maatschappelijke en institutionele waardering.

Wat doet eenzaamheid met mensen?

Desalniettemin schetst zij de gevolgen van eenzaamheid. De essentie daarvan is dat eenzaamheid slecht is voor onze gezondheid. Immers, mensen zijn gemeenschapswezens. Zo eenvoudig is het. Ontbreekt dat gemeenschapsgevoel, dan liggen stress, angst en depressie op de loer. Ook hier heeft Hertz weer een tot de verbeelding sprekend voorbeeld. Dat gaat over de leden van een Joodse gemeenschap die -ondanks een ongezonde leefstijl- een hogere levensverwachting hebben.

Hertz gaat nog een stapje verder. Eenzame mensen hebben een vijandig mens- en wereldbeeld. Ook beschikken zij over minder empathie. Zij verwijst naar niemand minder dan Hannah Arendt die, óók gewapend met een brede definitie, in 1949 schreef dat het totalitarisme zich op eenzaamheid baseert.

"Het totalitarisme vindt zijn aanhangers bij degenen wier 'belangrijkste kenmerken (...) niet wreedheid en achterlijkheid zijn, maar eenzaamheid en een gebrek aan normale sociale relaties. De eenzamen 'die het gevoel hebben dat er voor hen geen plaats in de samenleving is', stelt ze, 'herontdekken hun doel en zelfrespect door het opofferen van hun individuele zelf aan de ideologie'. Eenzaamheid, of 'de ervaring dat je volstrekt geen eigen plek hebt in de wereld', is, schrijft ze, 'de essentie van totalitair bestuur, de voorbereiding van zijn beulen en slachtoffers'." (p. 51) 

Met andere woorden: eenzaamheid is een motief om op populistische leiders te stemmen. In veel Europees onderzoek blijkt volgens Hertz dat diepgaande gevoelens van verlatenheid leiden tot een keuze voor politiek extreme partijen.

Waarom heeft dit kunnen gebeuren?

In antwoord op deze vraag, de eerste deelvraag die Hertz zich stelt, wijst zij het neoliberalisme aan als de grote  boosdoener. Zij ziet deze stroming als een 'bijzonder brute vorm van kapitalisme', een ideologie met een allesoverheersende nadruk op vrijheid. Het neoliberalisme heeft de economische ongelijkheid in de wereld snel vergroot, heeft steeds meer macht toebedeeld aan het grootkapitaal en heeft -last but not least- onze onderlinge sociale relaties ingrijpend veranderd. De essentie van die verandering? Solidariteit, vriendelijkheid en onderlinge zorg werden irrelevante eigenschappen.

Verder schrijft Hertz: 'De oorzaken van de huidige eenzaamheidscrisis zijn talrijk en divers'. Om als eerste onze smartphones en de social media te noemen. Maar daar blijft het niet bij. Ook discriminatie, seksistisch gedrag, de grootschalige migratie naar steden, de radicale reorganisatie van ons werk, een verminderd samenzijn en -voor die gevallen waarbij we onze tijd dan wel met anderen doorbrengen- een verminderde fysieke maar juist contactloze aanwezigheid van die ander, zijn alle factoren die aan onze eenzaamheid bijdragen.

Nogal wat oorzaken dus. Om niet te zeggen: welke maatschappelijke ontwikkeling draagt niet bij aan eenzaamheid? De focus lijkt hier dus niet al te scherp. Hertz werkt deze oorzaken uit in aparte hoofdstukken. En het moet gezegd: ondanks die enorme breedte zijn dit zeer boeiende beschouwingen. Een zeker gebrek aan focus gaat dus allerminst ten koste van lezenswaardigheid. Wat is de rode draad in al deze noties van Hertz? 

Eenzaamheid als paradox

Of het nu gaat om het moderne leven in de stad, om het gebruik van social media en smartphones of om de organisatie van ons werk: eenzaamheid ontstaat telkens als een onvoorzien bijproduct. Als een schijnbare tegenstelling van iets wat we met de beste bedoelingen in gang hebben gezet. Als een paradox dus. We willen ons levensgemak of de efficiency van een proces vergroten of kosten besparen. Daartoe zetten we vaak digitalisering in. En wat blijkt? We vervallen in anonimiteit en missen het èchte contact met elkaar. Of we verliezen onze vaardigheden om samen een probleem op te lossen. Dat is de essentie van de boodschap van Hertz. En die is uiterst waardevol.

Een paar voorbeelden.

We trekken massaal naar de stad omdat we daarvan hoge verwachtingen hebben. Maar voor die migratie betalen we een prijs. In de moderne stad komt namelijk minder beleefdheid en hoffelijkheid voor dan in minder dicht bevolkte gebieden. Stedelijke anonimiteit zorgt voor vijandigheid en achteloosheid, aldus Hertz. "In de stad zijn er altijd mensen, maar het voelt zelden alsof ze 'samen met je' zijn".

De contactloze samenleving zorgt ervoor dat we elkaar fysiek niet meer hoeven op te zoeken. Yogalessen bijvoorbeeld kan iedereen volgen vanuit zijn eigen veilige privéomgeving. Wel zo makkelijk. Maar elk gemak heeft een onbedoelde keerzijde. En die kan ons toch weer een klein beetje méér alleen maken. Immers, de fysieke les deed een beroep op onze sociale vaardigheden. 'Zelfs zoiets eenvoudigs als zwijgend overeenkomen (...) waar je je yogamat neerlegt tijdens yogales, dwingt ons compromissen te sluiten en andersmans belangen te onderscheiden".

Open kantoortuinen. Ooit ontworpen, zo stelt Hertz, voor het stimuleren van een levendige persoonlijke samenwerking en diepe relaties. Inmiddels verworden tot een vervreemdend concept. Waarom? Omdat onze hersenen in een open ruimte harder moeten werken om ons te concentreren. Met als gevolg dat we juist minder interactie met collega's hebben en ons terugtrekken. We leggen ons dan maar toe op het beantwoorden van onze mails.

Tot slot, een adembenemend voorbeeld. Werving en selectie vindt tegenwoordig steeds meer volautomatisch plaats. Gestuurd door onzichtbare algoritmen die uiteindelijk ook de selectiecriteria bepalen. Hertz beschrijft een persoonlijke en indringende ervaring. Waarbij elke mogelijkheid om bezwaar aan te tekenen ontbrak. Het was voor haar duidelijk 'dat ik wel gesproken had maar niet gehoord was'. 

Wat te doen?

Hertz laat het niet bij beschouwingen. Haar boek leest soms als een pamflet. Daarin komt wel heel vaak het woord moeten voor. Zij blinkt niet bepaald uit in verleidingsstrategieën. In antwoord op haar tweede deelvraag spreekt zij drie partijen aan: overheden, bedrijven en burgers.

Voor mijn gevoel is haar beroep op de overheden veel te groot. Overheden mogen alles oplossen. Zowel op financieel en fiscaal als op ruimtelijk terrein. Als overheden wereldwijd de aanbevelingen van Hertz zouden opvolgen, gaan zij gebukt onder een loodzware last. Ook werkgevers ontsnappen niet. Wat niet wegneemt dat de oproepen van Hertz aan die partij soms alleszins sympathiek klinken. Zoals de oproep aan werkgevers om werknemers in staat te stellen om anderen via vrijwilligerswerk te helpen. Hulp immers genereert positieve gezondheidseffecten, zowel voor degene die de hulp geeft als voor de persoon die deze ontvangt.

Charmant is ook haar oproep aan burgers. In al haar eenvoud luidt die: wees eens wat vriendelijker naar elkaar. Waarom? Omdat  vluchtige vriendelijkheid, hoe klein en voorbijgaand ook, bij anderen een blij gevoel kan genereren. 

Mijn afdronk

Aan dit boek kleeft een aantal fundamentele bezwaren of bedenkingen. Die zijn conceptueel en beleidsmatig van aard. Je weet nooit waar Hertz het precies over heeft als ze over eenzaamheid spreekt. En haar appèl op overheden is veel te groot.

Dat neemt niet weg dat zij een waardevol boek geschreven heeft. De beschrijvingen van haar eenzaamheid-paradoxen zijn treffend. De charme zit daarbij in haar oproepen voor kleine en alledaagse situaties. Hoewel Hertz soms doorschiet en alle wereldproblemen op haar schouders torst, zijn het juist deze subtiele aanwijzingen voor onze eigen microkosmos die het boek zo aantrekkelijk maken.

Tot slot. Nergens geeft Hertz blijk van een existentiële notie dat eenzaamheid misschien ook gewoon bij het leven hoort. Zeker in bepaalde fasen van dat leven. De mens is dan ten diepste alléén. Die pijn kunnen medeburgers, overheden en bedrijven wellicht verzachten, maar nooit helemaal wegnemen. Dat is de ongemakkelijke waarheid die we in dit leven onder ogen moeten zien.

Paul Strijp, 8 juni 2023