BOEK
Yuval Noah Harari Homo Deus Een kleine geschiedenis van de toekomst. Met een voorwoord van Bas Heijne. Vertaald door Inge Pieters. Thomas Rap, achtste druk, september 2017.
De nieuwe agenda van de mensheid. Niets meer en niets minder. Dat is waar Harari met dit boek een bijdrage aan wil leveren. Waarom? Omdat we nog een keuze hebben als het om nieuwe technologieën gaat. Die hoeven ons niet te overkomen, aldus de auteur. Echter, wat de vrijheidsgraden en handelingsopties bij die keuze zijn maakt hij niet of nauwelijks duidelijk. Zijn eigen bijdrage bestaat uit een adembenemend relaas van dik 400 pagina's over de vraag hoe mens, God en dier zich door de eeuwen heen tot elkaar verhouden hebben. De komende eeuwen meldt zich nog een vierde partij: het algoritme. Kort en goed: waar de mens zal proberen om met onsterfelijkheid op God te lijken, krijgen data en het algoritme uiteindelijk de absolute macht.
Een nieuwe agenda voor de mensheid is volgens Harari nodig omdat we honger, ziekte en oorlog inmiddels voldoende onder controle hebben. Deze drie factoren hebben de agenda eeuwenlang beheerst. Langs drie verhaallijnen schetst Harari vervolgens een evolutionaire ontwikkeling die de machtsverhoudingen in onze wereld op zijn kop zal zetten.
Strijd tussen entiteiten
De eerste verhaallijn is die over de strijd, het conflict en de machtsverdeling tussen drie entiteiten: God, mens en dier.
De afgelopen 70.000 jaar was de mens de baas. En wel in de persoon van de Homo Sapiens. Zonder dat hij zich daar waarschijnlijk bewust van was heeft de mens door het uitroeien van andere mensen en van dieren het natuurlijke systeem op aarde ingrijpend veranderd. Waar dat systeem voorheen bestond uit afzonderlijke ecologische zones, zijn die nu allemaal met elkaar verbonden. Met andere woorden: de mens heeft voor een onderlinge afhankelijkheid van de verschillende ecosystemen gezorgd. Zo kunnen flora en fauna en klimaatverandering nergens op aarde geïsoleerd, dat wil zeggen los van de toestand op andere plaatsen, bestudeerd worden.
Met God sloot de mens een zogeheten agrarische deal. Als de mens maar goed zorgde voor de natuur en de dieren, dan verkreeg hij van God ook de zeggenschap over die dieren. En dat is iets waar Harari zich groen en geel aan ergert. Het hele boek door. Waarom? Omdat er voor die machtsverhouding tussen mens en dier geen enkele legitimatie is. Zo is het een drogreden om te veronderstellen dat de mens over een eeuwige ziel beschikt en het dier niet. Mens en dier verschillen niet zo heel veel van elkaar, zo stelt de auteur. Het enige wat dieren niet kunnen is flexibel samenwerken in grote groepen. Mensen kunnen dat wel omdat ze elkaar verhalen vertellen. Verhalen hebben een stabiliserende functie in menselijke gemeenschappen.
Zo staat de mens er in de driehoeksverhouding met God en het dier nog goed op. Maar dat gaat veranderen. Er is namelijk ook een andere strijd gaande. Daarin delft de mens het onderspit.
Strijd tussen instituties
Dat is de machtsstrijd tussen een viertal instituties: wetenschap, religie, humanisme en liberalisme. Deze vormt de tweede lijn in het boek.
Volgens Harari heeft de mens ten diepste behoefte aan verhalen en verzinsels. Je zou ook kunnen zeggen: de mens zit niet op de waarheid te wachten. In die behoefte aan fictie komt de wetenschap de mens tegemoet. Want ook de wetenschap is niet in staat om mythen door feiten te vervangen. Net zo min als religie. Religie immers is in de kern een allesomvattend verhaal dat wetten, normen en waarden een bovenmenselijke superioriteit verschaft. Daarmee vormen wetenschap en religie een monsterverbond: beide zijn méér gericht op orde en macht dan op waarheid. Hoewel ik deze stelling niet ten volle 'doorvoel', zou mijn reactie zijn: sic, nogal boud! De wetenschap die niet op waarheid is gericht?
Van de godsdiensten noemt Harari het humanisme in het bijzonder. Na de dood van God heeft deze de mensheid van de totale ondergang gered. Het humanisme heeft de mens heilig verklaard en haar 'bevolen' om zin te geven aan een zinloze wereld. Mensen werden de vervangers van God, de menselijke beleving de ultieme bron van zingeving en gezag.
Toen volgden de jaren zeventig. Het liberalisme diende zich aan als een serieus en geloofwaardig alternatief. Maar ook het liberalisme heeft zijn langste tijd gehad, zo stelt de auteur. Waarom? Omdat haar fundamenten worden ondermijnd door de wetenschap van de 21e eeuw en meer in het bijzonder door post-humanistische technologieën. De vrijheid van de mens blijkt een illusie. De mens heeft niets te kiezen want al haar keuzen zijn het gevolg van biochemische processen. Van zogeheten patronen van vurende neuronen. Mensen verliezen hun economische waarde omdat intelligentie niet langer is voorbehouden aan het menselijk bewustzijn. Dat is een regelrechte bedreiging voor het liberalisme.
Wetenschap, religie, humanisme en liberalisme: vier instituties die het volgens Harari allemaal gaan afleggen tegen een nieuw kid on the block. Daarmee dient zich de derde verhaallijn aan.
De winnaars van de strijd: algoritme en dataïsme
De ontwikkeling van nieuwe intelligentie waarover de mens niet beschikt (de zogeheten niet-bewuste intelligentie) is mogelijk door algoritmen. Deze presteren beter dan de mens in het herkennen van patronen. Een algoritme kent een mens dan ook beter dan hij of zij zichzelf ooit zal kennen. De soevereiniteit van het individu zal oplossen in een wereldwijd netwerk van algoritmen. Dat netwerk stuurt de menselijke biochemische processen, niet de mens zelf.
Als de Homo Sapiens daarmee zijn betekenis verloren heeft zouden we volgens sommigen (de zogeheten techno-humanisten) een nieuw superieure mens moeten creëren: de Homo Deus. Een onsterfelijke mens die zich staande houdt naast het niet-bewuste algoritme. En er is een stroming die nòg verder gaat: het dataïsme. Haar boodschap: de waarde van een entiteit wordt bepaald door haar bijdrage aan het proces van dataverwerking. Alle goeds is afkomstig van data, de mens als primaire bron van zingeving en autoriteit verdwijnt. De mens is niet méér dan een kleine chip in een gigantisch systeem dat niemand nog begrijpt. De dataïsten zijn dus in tegenstelling tot de techno-humanisten veel pessimistischer over de positie en betekenis van de mens.
Lege agenda voor de mensheid
Als we een beetje bekomen zijn van deze adembenemende vergezichten, rijst de vraag: maar hoe zit het nu met die agenda voor de mensheid? Want daar was het toch allemaal om begonnen? De mensheid zou nog iets te kiezen hebben. Met andere woorden: tot welke handelingsperspectieven leiden de drie hiervoor uitgewerkte verhaallijnen?
En dan blijft het jammer genoeg toch stil. In het begin van zijn boek reikt Harari nog wel een aantal projecten aan die een invulling van die agenda zouden kunnen zijn. Zo zouden we voor ons geluk minder hoge verwachtingen moeten koesteren. Want verwachtingen blijken bepalender dan de objectieve omstandigheden. Maar Harari werkt dat niet verder uit, zodat de lezer met lege handen achterblijft.
Het vervolg leest als een onvermijdelijke evolutionaire ontwikkeling. De technologische ontwikkelingen komen in een duizelingwekkend tempo op de mens af. Niemand weet waar de rem zit, zo stelt Harari op pagina 62. Met andere woorden: opties voor vertraging zijn er niet. Wat moet de gewone sterveling dan, zeker als zijn wil ook nog eens biochemisch gedetermineerd blijkt? Op pagina 374 houdt hij nog even een zeer kortstondig pleidooi om méér te dromen en te twijfelen. Kijk, op dat type aanbevelingen zitten we te wachten.
Aan het einde van zijn boek, op pagina 407, laat de auteur nog een levensgrote kans liggen.
"Een en dezelfde technologie kan heel verschillende soorten maatschappijen opleveren. (...) Kijk naar Zuid-Korea en Noord-Korea. Die hebben toegang tot exact dezelfde technologie, maar ze hebben voor heel verschillende toepassingen gekozen".Wat zegt Harari hier? Is technologie slechts een willoos instrument in handen van willekeurig welk regime? Of hebben we -zoals hij in het begin poneert- echt iets te kiezen? Wat zijn dan de keuzes die Noord- en Zuid-Korea hebben gemaakt en in hoeverre kunnen deze model staan voor de agenda van de mensheid?
Uiteindelijk moet de lezer genoegen nemen met een drietal vragen.
Normaal gesproken kunnen vragen van grote wijsheid getuigen. Maar na de initiële belofte van de auteur en na 400 pagina's duizelingwekkend betoog was een aantal contouren van een handelingskader wel op zijn plaats geweest.
Paul Strijp, 11 juli 2019
