BOEK
Judith Viorst Noodzakelijk verlies. De liefdes, illusies, afhankelijkheid en irreële verwachtingen die wij allen moeten opgeven om te kunnen groeien. Zestiende druk, december 1998. Anthos, Baarn / Amsterdam.
Waarom hebben ze me dit allemaal niet eerder verteld? Met zo'n vraag kun je wel eens blijven zitten na het lezen van een boek. Dat overkwam mij ook bij dit werk. Zo veel levenswijsheid, zo veel psychologische inzichten, die had ik graag eerder in mijn leven aangereikt gekregen. De essentie? Om je te kunnen ontwikkelen tot een compleet mens, moet je kunnen opgeven en loslaten. Moet je verlies durven lijden. Maar dat niet alleen. Houd op met het denken in kinderlijke zwart-wit tegenstellingen, daar kom je niet verder mee. En zie onder ogen dat je anderen, óók en juist je dierbaren, kunt haten. Tot slot. Onze relaties zijn niet volmaakt. Schrik daar niet van.
Het was een voormalig collega die mij lang geleden op dit boek wees. Dit was het beste boek dat zij ooit gelezen had. Zoiets blijft hangen. Wat niet wegneemt dat de datum van uitgave wel voor enige twijfel zorgt. Moet je nu echt beginnen aan een boek dat vijfentwintig jaar geleden op de markt is gebracht? Is dat niet hopeloos verouderd? Ik heb er geen seconde spijt van gehad.
Als niet-psycholoog kan ik niet overzien in hoeverre de psychoanalytische inzichten waarop de auteur zich baseert, inmiddels achterhaald zijn. Er zullen vast nieuwe of aangepaste theorieën in omloop zijn. En de tijd waarin we vandaag de dag leven is echt een andere dan die aan het einde van de vorige eeuw. Maar ik vond de inzichten van Viorst, een Amerikaanse onderzoekster op het terrein van de psychoanalyse en schrijfster van kinderliteratuur, verhelderend. Zelfs zó verhelderend dat ik me afvroeg: waarom geven we onze kinderen dit allemaal niet mee in het onderwijs? Dat zou een hoop narigheid besparen. Zelfvertrouwen en levenswijsheid daarentegen zou hun deel zijn.
De grote lijnen in dit boek
Om je te kunnen ontwikkelen tot een compleet mens moet je dingen kunnen opgeven. Moet je verlies durven lijden. Dat is de kernboodschap van dit boek. En deze gedachte ligt ook ten grondslag aan de ijzersterke paradox in de titel. Noodzakelijk verlies.
Al dan niet als uitvloeisel hiervan lopen er nog drie andere lijnen door dit boek. De eerste is die van de dubbelzinnigheden. Het leven is zogezegd ambivalent. Dat kun je maar beter onder ogen zien. Als je haat voelt jegens dierbaren, moet je niet schrikken. Volgens Viorst is het juist onze opgave om anderen te kunnen haten. En last but not least. Je kunt maar beter accepteren dat je relaties niet perfect zijn. Dat bespaart een hoop teleurstelling.
Deze boodschap en drie lijnen zullen hieronder worden uitgewerkt.
Noodzakelijk verlies in elke fase van het leven
Het begint al meteen bij onze geboorte. Zonder pardon worden we gescheiden van onze moeder met wie we negen maanden onlosmakelijk verbonden waren. Ons eerste verlies, de oerband wordt genadeloos verbroken. Vervelend maar noodzakelijk als eerste stap op weg naar onze zelfstandigheid. En die stap roept meteen een tegenbeweging op. Een verlangen naar hereniging, naar eenwording.
"Onze levenslange hunkering naar eenwording, zo beweren sommige psychoanalytici, vindt haar oorsprong in onze hunkering om terug te keren, zo niet naar de moederschoot, dan toch naar deze toestand van denkbeeldige tweeëenheid die symbiose wordt genoemd ......" (pagina 28)
Viorst laat zien dat elke daarop volgende levensfase zo'n noodzakelijk verlies in petto heeft. Het verlies van vrijheden, eenvoudigweg omdat niet alles kan in het leven, het ons losweken van onze eigen kinderen, het opgeven van rollen die onze ouders voor ons bedacht hebben. Allemaal voorbeelden van noodzakelijk verlies. Een verlies dat we telkens zouden moeten nemen. Maar daar slagen we lang niet altijd in. Het kan zo maar voorkomen dat we tijdens één of meer fasen van het leven, in het verleden blijven hangen. En de pijn van het verlies dus niet voor onze kiezen krijgen. Daar plukken we alleen maar de wrange vruchten van. Door onszelf niet de groei te gunnen die er potentieel wel in zit.
Ophouden met die kinderlijke zwart-wit-tegenstellingen
Wie goed is, kan soms ook slecht zijn. Zo eenvoudig kan het leven zijn. Maar volgens Viorst zijn we nog zo onvolwassen dat we deze gedachte maar niet kunnen bevatten. Sommige volwassenen vertoeven hun hele leven in 'een rigide wereld van zwart-wit-categorieën'. Het valt ons maar wat zwaar om deze splitsing op te heffen. En om te leren leven met ambivalentie, dubbelzinnigheid.
In haar afsluitende hoofdstuk over de grote samenhang schrijft de auteur:
"Als ik nadenk over de menselijke ontwikkeling als een levenslange reeks van noodzakelijke verliezen - (...) - valt me voortdurend op dat in onze ervaring tegenstellingen veelvuldig samenvallen. Ik heb ontdekt dat je maar weinig kunt begrijpen in termen van 'óf - óf'. Ik heb ontdekt dat het antwoord op de vraag 'is het dit of dat?' veelal 'beide' is." (pagina 303)
Schrik niet als je haat voelt jegens je dierbaren
Inherent aan de noodzaak om tegenstellingen op te heffen, moeten we onder ogen zien dat haat en liefde inherent zijn aan elkaar.
"Veel erger dan 'niet leuk' is de gedachte dat wij haat voelen jegens onze dierbaren, dat we hun naast goede ook wel eens slechte dingen toewensen, dat zelfs onze zuiverste liefde niet zo zuiver is, bezoedeld is met ambivalentie. Freud schrijft: 'Op een enkele situatie na zijn ook onze tederste en innigste liefdesrelaties niet geheel vrij van vijandigheid ....." (pagina 61)
De auteur geeft ons de opdracht om onze dierbaren te kunnen haten. Ga er maar aan staan! Sterker, zij draagt ons op om de mengeling van verlangens, razernijen en conflicten in onszelf, te erkennen. En ook hier geldt: ga er maar aan staan. Volgens de door Viorst aangehaalde Otto Kernberg, een in Oostenrijk geboren Amerikaanse psychoanalyticus, verandert een intense liefdes- in een liefdeloze relatie als we onze eigen agressie niet kunnen erkennen.
Het leven is niet perfect, relaties evenmin
Nog zo'n ongemakkelijke waarheid.
"En het kan lang duren eer we erachter zijn dat het leven op zijn best 'een beheerste droom' is - dat de werkelijkheid bestaat uit onvolmaakte relaties." (pagina 156)
Ook vriendschappen, zo vervolgt Viorst, zijn in het beste geval onvolmaakte relaties. Hoeveel ze ook te bieden hebben, we betalen er een prijs voor. Met de erkenning van de ambivalentie die ook dit type relatie kenmerkt bijvoorbeeld. En met de acceptatie van de beperkte tijd die ons voor vriendschappen vaak gegeven is.
Een huwelijk is, als we Viorst mogen geloven, nog veel dramatischer. Onbeantwoorde verwachtingen zijn onvermijdelijk, dat kan niet anders. Zij symboliseren de tekortkomingen van ons huwelijk wat weer leidt tot vijandige gevoelens. De auteur is niet mild in de metaforen die zij voor het huwelijk in petto heeft. Zij spreekt over 'het helse karakter van het huwelijk' en 'het huwelijk als een intrinsiek tragische relatievorm'. Tja, dat zal menig jong bruidspaar niet verteld zijn. Om met alle valse romantiek voor eens en altijd af te rekenen: voor familierelaties is het allemaal niet veel beter.
Tot slot: twee vragen
Zoals gezegd, de psychoanalyse is niet mijn vakgebied. Maar vanuit eigen levenservaring blijf ik met twee vragen zitten.
Allereerst, die haat jegens anderen. Is dat niet wat te sterk geformuleerd? Ja, jaloezie, dat herken ik nog wel enigszins. Maar haat? Viorst haalt een voorbeeld aan waarin ze haar partner vervloekt omdat hij haar te lang bij een bushalte laat wachten. Woedend is ze. Maar om dit nu 'haat' te noemen? Ik heb er moeite mee. Dat zou overigens best te maken kunnen hebben met mijn onvermogen om mijn eigen haat te erkennen, zeg ik er meteen bij.
De tweede vraag gaat over de reikwijdte van het begrip 'noodzakelijk verlies'. Viorst schaart alles hieronder. Ook de drie lijnen die ik hierboven heb behandeld. Terwijl deze laatste voor mijn gevoel soms ook gewoon los staan van dat verlies. Zo rekent ze bijvoorbeeld het accepteren van de moeilijke dubbelzinnigheden van het leven, tot de categorie 'noodzakelijke verliezen'. Terwijl het inzicht dat het leven bestaat uit 'en-en'-werkelijkheden toch echt van een andere orde is dan het verlies van het loslaten van je eigen kinderen. De pijn van dat laatste voelt iedereen, vroeger of later. Terwijl sommigen nooit in hun leven tot het inzicht komen dat het beter is om kinderlijke zwart-wit-tegenstellingen af te schudden. En daar dus ook nooit de pijn van voelen.
Toch een beetje appels en peren dus, die hoofdboodschap en de drie hierboven beschreven lijnen.
Paul Strijp, 18 december 2023
