BOEK
Peter Bieri Een manier van leven. Over de vele vormen van menselijke waardigheid. Vertaling Hans Driessen. Wereldbibliotheek. Amsterdam, 2015.
Ooit bood ik de redactie van een wetenschappelijk tijdschrift een artikel aan. Dat werd geweigerd. De toelichting in de afwijzingsbrief was een even kort als dodelijk éénregelig zinnetje: de auteur bestrijkt heelal en omstreken. Anders gesteld: géén focus, géén scherpte. Aan die pijnlijke herinnering moest ik denken bij het lezen van dit boek. Bieri etaleert een veelheid aan lezenswaardige en soms prachtige noties. Maar een coherent concept over waardigheid? Neen, dat heb ik niet kunnen ontdekken. Na lezing van dit boek duizelt het. Voor Bieri is alles in dit leven waardigheid.
Over de auteur
Peter Bieri (1944) is een Zwitserse taalfilosoof die in Berlijn woont. Bij het brede publiek is hij bekend als Pascal Mercier. Onder dat pseudoniem schreef hij de roman Nachttrein naar Lissabon. Bieri is een bildungsfilosoof: binnen een zekere speelruimte zijn mensen vrij om hun leven vorm te geven. Centraal staat de wil. Een vrije wil is iets waaraan je hard moet werken. Die wil moet je je toeëigenen. Niet weten wat je wilt, maakt iemand zeer onvrij (bron: Joep Dohmen (red.) Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. Ambo - Anthos, Amsterdam, negentiende druk 2014, p. 429).
Overeenkomst tussen Mercier en Bieri
Van de roman Nachttrein naar Lissabon, die ik een jaar of vijf geleden gelezen heb, is mij altijd één passage bijgebleven.
"Want dat is de zin van een afscheid in de volle, doorslaggevende betekenis van het woord: dat twee mensen, voordat ze uit elkaar gaan, zich tegenover elkaar uitspreken hoe ze elkaar hebben gezien en beleefd. Over wat er tussen hen is gelukt en wat er is mislukt. Daar is moed voor nodig; je moet de pijn over de dissonanties kunnen verdragen. Het gaat erom ook de dingen te erkennen die onmogelijk waren (...) De lafhartigheid van een afscheid ligt daarentegen in de ophemeling: in de verleiding de dingen die geweest zijn in een gouden licht te dompelen en al wat donker was weg te liegen." (pagina's 297 - 298)
Ik vond dat fragment zó mooi. En warempel, in Een manier van leven lezen we een variatie op dit thema. Bieri beschrijft de dilemma's rondom het afscheid van een stervende. Moet je zo iemand ook ongezouten de waarheid vertellen? Of bestaat er zoiets als verdedigbare leugens aan het sterfbed?
"Het kunnen goedbedoelde leugens zijn over de kwaliteiten van de stervende, over zijn prestaties, zijn aanzien, zijn morele integriteit, over gevoelens van genegenheid en waardering die anderen hem zogenaamd toedichten (...) Het zouden leugens zijn die hem met een verfraaid zelfbeeld lieten sterven (...) Dat is geen gering voordeel (...) Maar er zou ook een knagende twijfel kunnen blijven. We zijn zojuist, op dit belangrijke moment, een echte ontmoeting uit de weg gegaan en hebben hem niet serieus genomen. (...) We zouden het ook zo kunnen ervaren dat de leugens hem hebben beschadigd. Ze hebben hem de kans ontnomen op het laatst met zichzelf in het reine te komen". (pagina's 348 - 349)
Over scheidingen en zwijgzaamheid naar binnen
Dit zijn natuurlijk geen kinderachtige dilemma's. De levensvraagstukken en -wijsheden die Bieri aansnijdt gáán ergens over. En zo wemelt het van de interessante en prachtige fragmenten. Met het oog op de omvang van het boek (een kleine vierhonderd bladzijden) lijkt het me passend om daar nog drie voorbeelden van te geven.
"Soms scheiden onze levenswegen zich. Misschien zul je elkaar weer tegenkomen, maar het gemeenschappelijke leven is voorbij. In de pijn van de scheiding ligt het besef van de fragiliteit van alle relaties besloten, het besef van de voorlopigheid van al het beleven en delen, van al het beloven en hopen. Het is het besef - geheel en al van sentimentaliteit ontdaan - dat je in laatste instantie eenzaam bent. Waardigheid is een manier om tegen deze pijnlijke ervaring bestand te zijn" (pagina 153)
"Onderdeel van een scheiding is het inzicht dat elke verbinding een stuk ongeleefd leven betekent, het afzien van dingen die je ook had kunnen beleven. (...) Het gaat erom de ander het recht op een open toekomst te gunnen, ook al leidt de koers naar die toekomst weg van jezelf" (pagina 154)
"En is zwijgzaamheid per slot van rekening niet alleen naar buiten maar ook naar binnen toe belangrijk? Het is mogelijk dat je met de woorden niet alleen tegenover anderen aarzelt maar ook tegenover jezelf. Dat je aarzelt iets voor jezelf uit te spreken of op te schrijven, ook al kun je er zeker van zijn dat niemand er ooit lucht van krijgt. Misschien komt dat wel doordat je iets voor jezelf wilt ontkennen: angst, afgunst, leedvermaak. (...) Het is ook mogelijk dat het erom gaat het gevoel, dat nog niet is aangetast door woorden, in die toestand te laten, omdat je vermoedt dat de inhoud ervan zou veranderen als het onder woorden werd gebracht. (...) Zou je niet kunnen zeggen dat het onder woorden brengen van een ervaring die ervaring onttovert? Dat de ervaring haar tover verliest die in het onuitgesprokene, geheimzinnige, raadselachtige besloten ligt? En dat daarom het binnenste domein ook in deze zin teert op onze zwijgzaamheid?" (pagina's 184 - 185)
Waar is de rode draad?
Kortom: een overvloed aan behartenswaardige levenswijsheden en dilemma's. Maar wat ontbreekt is een coherent concept. Zeg maar: een rode draad door al die noties. Iets waarvan duidelijk wordt: kijk, dat is nu het kenmerkende van waardigheid. Bieri gaat op twee punten de mist in.
Hij stelt zich tot doel is om de intuïtieve inhoud van de ervaring van waardigheid uitputtend te beschrijven. Aan die waardigheid onderscheidt hij drie dimensies: de manier waarop je door andere mensen behandeld wordt, de manier waarop jij die anderen behandelt en de manier waarop je tegenover jezelf staat. In de eerste schreden van de zoektocht van Bieri naar waardigheid langs deze drie lijnen kristalliseert zich een welhaast sartriaans concept uit. Als één van beiden in een relatie door de ander tot object wordt gemaakt, dan is voor Bieri sprake van verlies van waardigheid. Jean-Paul Sartre kon dat ook altijd zo mooi verwoorden: in een relatie probeert de ene mens (pour soi) de andere mens altijd tot object (en soi) te maken en hem daarmee van zijn vrijheid te beroven. Bieri voegt daar nog iets aan toe. Waardigheid ligt besloten in het recht om je te beschermen tegen de willekeur van de ander en tegen de mogelijkheid van de ander om jou het genot in te prenten dat hij aan die willekeur beleeft.
So far so good. Echter, deze noties -en daarmee gaat Bieri voor de eerste keer de mist in- blijken niet dragend voor de rest van zijn concept over waardigheid. Dat concept divergeert, waardigheid waaiert alle kanten uit. Om slechts een paar voorbeelden te noemen: waardigheid is de moed om affecten toe te laten waarmee je je kunt identificeren (pagina 75), waardigheid is het inzicht dat onze innerlijke zelfstandigheid berust op drijfzand (pagina 85), waardigheid is een manier om tegen de pijnlijke ervaring van de eenzaamheid bestand te zijn (zie citaat hierboven), waardigheid is ook de oprechtheid en de moed om voor jezelf te staan (pagina 221). En zo gaat dat nog een tijdje door. Vanzelfsprekend ontlenen deze definities hun betekenis aan verschillende contexten. Bieri zal er zijn bedoeling mee gehad hebben, maar ik had er grote moeite mee. Waardigheid bij Bieri is alles. Zijn concept discrimineert niet.
Bieri gaat ook nog de mist in door de begrippen waardigheid, zelfstandigheid en zelfrespect door elkaar te gebruiken. Dat maakt de zaak er bepaald niet scherper op.
Te mooie werkstukken
Mijn vader waarschuwde mij vroeger wel eens, als hij mij begeleidde bij mijn huiswerk, voor het schrijven van werkstukken die te lang en te goed waren. "Jongen, waak ervoor dat je sterft in schoonheid", zei hij dan. Met dit boek sterft Peter Bieri in waardigheid.
Paul Strijp, 29 augustus 2016
Geen opmerkingen:
Een reactie posten