BOEK
Hartmut Rosa Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie. Vertaling: Huub Stegeman. Bezorging: Marli Huijer. Boom. Amsterdam, 2016.
Ons moderne leven lijdt aan een ongewenste versnelling. Die zorgt voor vervreemding wat ons goede leven weer in de weg staat. Dat is in essentie de boodschap van Rosa. Hij noemt twee oorzaken voor die versnelling: het allesoverheersende principe van de concurrentie en het onverzadigbare verlangen van de mens om tijdens dit aardse leven maar vooral zo veel mogelijk te genieten. Om die vervreemding te lijf te gaan introduceert Rosa een alternatief: resonantie. Dat is toch een moeilijk te vatten concept dat op zijn hoogst enig tegenwicht zou kunnen bieden aan het grenzeloze genieten, maar in het geheel geen antwoord biedt op de dominantie van de concurrentie.
Foto auteur, ontleend aan achterzijde boek
Het was voormalig minister Margreeth de Boer die het begrip in 1997 muntte. Onthaasting. Getuige de vele positieve reacties, ook nu nog, raakte zij een zeer gevoelige snaar. Des te opmerkelijker is het dat ons levenstempo op geen enkele manier een politiek item vormt. In verkiezingscampagnes noch in een regeerakkoord. Politiek kennelijk niet interessant genoeg. Ook Rosa komt tot deze vaststelling. Er wordt nooit een politiek debat gevoerd over de macht van de deadline of het imperatief van de snelheid, stelt hij. De politiek stelt alleen het concurrentievermogen veilig, maar werkt niet aan de vorming van een gemeenschap.
Juist die laatste vaststelling werkt Rosa niet uit en dat is doodzonde. Werkelijk een gemiste kans. Waarom?
Vervreemding: uit vrije wil iets niet werkelijk willen
Rosa heeft de ambitie om het begrip vervreemding te rehabiliteren. Kennelijk is dat wat in de vergetelheid geraakt na het werk van de Frankfurter Schule en Habermas in de jaren zestig en zeventig. Rosa ziet vervreemding als een maatschappelijk effect van versnelling. Beide begrippen, zowel vervreemding als versnelling, conceptualiseert hij uitvoerig. Zo definieert hij vervreemding als de toestand waarin we datgene wat we doen, niet werkelijk willen, ook al handelen we uit vrije wil. Dat is een kernachtige en krachtige definitie die bij velen herkenning zal oproepen. Hoe vaak komt het immers niet voor dat mensen op hun werk -waar ze in beginsel uit vrije wil heengaan- administratieve en bureaucratische werkzaamheden verrichten waar ze een broertje dood aan hebben en die ze dus zeker niet werkelijk willen?
Resonantie: onbegrijpelijk alternatief
Met die vervreemding wil Rosa afrekenen. En dus introduceert hij een alternatief dat -naar eigen zeggen- het andere is van de vervreemding. Dat alternatief heet resonantie. Zo helder als hij vervreemding definieert, zo diffuus is zijn omschrijving van resonantie. Ik zou werkelijk niet in eigen woorden de essentie kunnen weergeven. Resonantie, zo schrijft de auteur, is datgene wat in het moment tussen twee actoren of entiteiten ontstaat. Om daar vervolgens een hele reeks elementen aan toe te voegen. Zoals: een zich eigen maken van de wereld, subject en de wereld bereiken elkaar wederzijds zodat een antwoordrelatie ontstaat die transformatieve effecten tot stand brengt, een subject wordt door iets of iemand anders geraakt terwijl het daarop antwoordt en het gevoel krijgt zelfredzaam te zijn. Voor de volledigheid: resonantie laat zich niet afdwingen of instrumenteel voorschrijven. Begrijpt u het nog?
Het alternatief van de achterflap
Gek genoeg is de achterflap van het boek veel helderder en scherper over resonantie. We moeten openstaan voor ervaringen waarin de wereld weer op zichzelf zin heeft. Hiervoor hebben we volgens Rosa drie bronnen ter beschikking: religie, kunst en natuur. Kijk, daar krijgt een mens direct een voorstelling en een gevoel bij. Resonantie lijkt mij dan een staat van bewustzijn waarin de mens samenvalt met de wereld zoals die zich aan ons aandient. Misschien komt de omschrijving een flow tussen twee mensen of tussen iemand en de wereld nog wel het meest in de buurt van wat Rosa bedoelt? Hoewel ik mij bij die omschrijving op de achterflap dan wel afvraag waarom spel bijvoorbeeld ook niet een bron zou kunnen zijn.
Kunst, religie en natuur als alternatief voor het oneindige genieten
Die definitie-van-de-achterflap is als alternatief voor vervreemding temeer interessant omdat hij een adequaat antwoord biedt op één van de twee factoren die bijdragen aan datgene wat de vervreemding veroorzaakt, namelijk versnelling. Op dit punt is Rosa juist weer buitengewoon helder. De versnelling van ons leven leidt tot vervreemding, stelt hij. En die versnelling wordt weer veroorzaakt door enerzijds het allesoverheersende principe van de concurrentie in het economisch verkeer en anderzijds het onverzadigbare verlangen van de mens om maar vooral tijdens zijn leven zo veel mogelijk te genieten. Twee zeer rake observaties. Kunst, religie, natuur en eventueel spel kunnen aan die drang om maar grenzeloos te genieten zeker tegenwicht bieden. Laat u vooral niet opjagen door alle piekervaringen die op Facebook voorbij komen en probeer vooral met die bronnen wat innerlijke rust te vinden, zou dan de boodschap zijn. Kan ik helemaal volgen.
Wat is het alternatief voor concurrentie?
Maar dan nog. Dan nog blijven we met die vermaledijde concurrentie zitten. Kunst, religie en natuur zijn daarvoor geen alternatief, de concurrentie raast wel door zoals Rosa zelf ook een aantal malen opmerkt. Zij houdt ons in een ijzeren greep. Om daar aan te ontsnappen zou het concept gemeenschap inderdaad verder uitgewerkt kunnen worden. Nogmaals, jammer dat Rosa deze notie heeft laten liggen.
Tot slot: laten we niet kniezen!
Al met al is de diagnose van Rosa sterker dan de voorgestelde oplossing. Die diagnose maakt dit boek dan ook zeker de moeite van het lezen waard. Wat niet wegneemt dat de leesbaarheid van de uit het Duits vertaalde teksten zo hier en daar (pagina 115 bijvoorbeeld) sterk te wensen overlaat. En verder grossiert Rosa in thesen. Een these is een centrale stelling in een betoog die bewezen of beargumenteerd moet worden. Daarvan heb je er doorgaans één of twee. Ik heb ze niet geteld, maar Rosa bedient zich wel zeer royaal van de thesen. Dat komt de kracht van zijn argumentatie niet ten goede.
Maar laten we vooral geen kniesoor zijn. Misschien moeten we zijn boodschap over de religie, de kunst en de natuur gewoon even in herinnering roepen als we weer eens te veel uit dit aardse leven willen slepen.
Paul Strijp, 11 augustus 2017
Geen opmerkingen:
Een reactie posten