Saskia Sassen schetst in Uitstoting een apocalyptisch beeld van onze wereld

BOEK
Saskia Sassen  Uitstoting. Brutaliteit & complexiteit in de wereldeconomie. Acco, Leuven, 2015.


Kolken in oceanen die stijf staan van de chemicaliën uit plastic. Het vierde grootste zoetwaterreservoir ter wereld, het Aral-meer in Azië, dat door droogte als gevolg van de klimaatverandering geslonken is tot 10% van zijn oorspronkelijke volume. 6,5 miljoen Bengalen die als gevolg van diezelfde klimaatverandering op de vlucht zijn. En wereldwijd een toename van het aantal zelfmoorden en opsluitingen. Na het lezen van dit boek moest ik denken aan mijn collega Kees. Kees is diepgelovig en heeft een encyclopedische kennis van de Bijbel. Onlangs vertrouwde hij me toe: "Paul, de mens zorgt ervoor dat de wereld ten onder gaat. Het staat in de Bijbel, echt waar". Hoewel hij die niet nodig heeft, levert Saskia Sassen de wetenschappelijke bewijzen voor de religieuze overtuiging van mijn collega Kees.

`



Sassen laat zien hoe de economie vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw wereldwijd fundamenteel van karakter veranderde. Waar die economie zich vóór die tijd kenmerkte door insluiting, kwam daar na die tijd uitstoting voor in de plaats. Uitstoting van burgers en van het leven op aarde. Nogmaals: wereldwijd. Amerika verschilt in dit opzicht volgens Sassen niet van Rusland.`

Haar verdienste met dit boek is tweeërlei. In de eerste plaats beperkt Sassen zich niet tot observaties of louter empirische vaststellingen. Neen, zij graaft dieper en is voortdurend op zoek naar onderliggende processen en dynamieken. Wat is er -ondanks de verschillende verschijningsvormen van die processen en dynamieken- wereldwijd nu ècht aan de hand? En in de tweede plaats laat zij zien dat het reguliere vocabulaire niet meer volstaat als aanduiding voor die onderliggende processen. Doet een door Piketty gebezigde term als ongelijkheid wel voldoende recht aan de brutaliteit van wat vandaag de dag wereldwijd gaande is? Het antwoord van Sassen laat zich raden. Zij stelt er een alternatief vocabulaire voor in de plaats. Met als centrale notie: uitstoting. Voor de goede orde: uitstoting betekent barbaarse selectie. Sic!

Uitstoting overal

Die uitstoting is overal gaande. Sassen beschrijft de ontwikkelingen in een drietal domeinen: 1. de wereldeconomie en het bijbehorende financiële systeem 2. de mondiale markt voor grondbezit en 3. de wereld van wateronttrekkingen en ontginningen van grondstoffen. Drie compleet verschilende domeinen met verrassend gemeenschappelijke onderliggende dynamieken.


In de wereldeconomie en het financiële systeem wordt het 'gewone' extreem. Een min of meer normale economie als die van Griekenland of Spanje kan tegenwoordig razendsnel in zijn tegendeel verkeren. De middenklasse in andere landen, nu nog vaak gehuisvest in woningen met torenhoge schulden, loopt volgens Sassen het risico in eenzelfde extreme situatie van armoede terecht te komen. Een beperkt aantal ondernemingen legde de hand op een stelsel van rommelhypotheken en ging globaal. De kapitaalmarkt kreeg daardoor toegang tot miljarden huishoudens voor wie de gevolgen catastrofaal waren. 35 miljoen mensen werden getroffen door een uithuiszetting.

De mondiale markt voor grondbezit vertaalt zich in landacquisities. Deze zijn gericht op de toenemende vraag naar gewassen zoals palm voor biobrandstof en worden vaak mogelijk gemaakt door de herstructureringsprogramma's van het IMF en de Wereldbank. Sassen is hier buitengewoon kritisch op. Die programma's zetten volgens haar de nationale regeringen buitenspel vanwege de verplichte schuldaflossing en hebben desastreuze gevolgen voor bijvoorbeeld de boeren. Die lijden massaal honger. Grote traditionele economieën gaan ten onder, nationale grondgebieden worden onderdeel van internationale bedrijfsnetwerken.


Aan de hand van diverse casus in verschillende landen laat Sassen zien dat de wateronttrekkingen en ontginningen leiden tot de vernietiging van land, lucht en water. Overal en onafhankelijk van de staatsvorm. De auteur laat er evenmin twijfel over bestaan dat de temperatuurstijging wereldwijd onmiskenbaar is en dat die stijging hoofdzakelijk te wijten is aan menselijke handelingen of nalatigheid.


De rode draad in al deze domeinen? Barbaarse selectie!

En de situatie in Nederland?

En passant besteedt Sassen, Nederlandse van geboorte, ook aandacht aan de situatie in ons land. Het beeld is niet onverdeeld negatief of positief.

In Europees verband scoort Nederland relatief gunstig op de lijst van armoede en sociale uitsluiting. Het armoederisico in de periode 2008 - 2011 is één van de laagste in Europa. Alléén Tsjechië, Noorwegen en IJsland scoren beter. Dat neemt niet weg dat Sassen - ietwat terloops maar daarom niet minder onheilspellend- ons land in één adem noemt met landen als Portugal en Spanje. Volgens haar gaat het herstel van de economie in die landen, niet in de laatste plaats door de opgelegde bezuinigingsprogramma's, over de rug van een groot deel van de beroepsbevolking.

"Dat herstel was afhankelijk van beslissingen die een sterke stijging veroorzaakten van de armoede, van het aantal kinderen die in kerken achtergelaten werden omdat hun ouders te arm waren om ze nog te eten te geven, en van het aantal suïcides." (p. 253)

Ademloos en vol bewondering

Mijn kritische noties op dit boek zijn minimaal. Ik heb dit boek ademloos en vol bewondering gelezen. Ik stond erbij en keek ernaar. Eigenlijk heb ik alleen wat gefronste wenkbrauwen bij het hiervoor weergegeven citaat. En blijf ik met een vraag zitten die te maken heeft met de actualiteit rondom de wereldwijde klimaatonderhandelingen. Eerst maar eens die gefronste wenkbrauwen.


Waarop baseert Sassen het onder één noemer scharen van ons land met Portugal en Spanje? Een bronvermelding laat zij achterwege. Er worden -voor zover ik weet- in Nederland geen kinderen in kerken achtergelaten en Sassen maakt zelf melding van de -zij het wat gedateerde- gunstige score van ons land ten aanzien van armoede. Dat neemt niet weg dat volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek het aantal zelfmoorden tussen 2007 en 2013 (zeg maar: tijdens de crisisjaren) naar recordhoogte steeg: van 1353 naar 1854 per jaar.

Verder bleef ik met één vraag zitten. Het boek van Sassen dateert van net vóór het klimaatverdrag van Parijs van december 2015. Op pagina 245 schrijft zij: "De huidige maatregelen die vele regeringen vandaag nemen, zullen niet volstaan om die klimaatverandering tegen te houden". Zou zij deze zin gehandhaafd hebben als ze haar boek na december 2015 geschreven had?

Is de wereld nog te redden?

Dat is de vraag waar de lezer na het lezen van dit boek onvermijdelijk mee blijft zitten. Wie of wat keert de allesverwoestende krachten van de onzichtbare en onpersoonlijke mondiale netwerken van markten, technologieën en overheden? Voor die netwerken heeft Sassen een prachtige benaming: roofzuchtige formaties. Zelf waagt zij zich wijselijk niet aan een begin van een antwoord op deze vraag. Zij trakteert de lezer slechts op een overstelpende hoeveelheid empirisch materiaal met een bijna niet te weerleggen bewijskracht.

In een nawoord bij dit boek doet Dirk Holemans nog een poging. We leven in een wereld zonder democratie, stelt hij. Die wereld heeft behoefte aan een sociaal-ecologische strijd. Holemans gelooft in de collectieven. Initiatieven zoals die nu bijvoorbeeld zichtbaar zijn in de energiecoöperaties en de landbouw. Die doen de grote ondernemingen in die sectoren op hun grondvesten wankelen en hebben dus een disruptief potentieel. Maar Holemans verzucht tegelijkertijd: rijken hebben nog nooit vrijwillig hun privileges afgestaan. Die verzuchting doet vermoeden dat de aarde alléén nog door een revolutie te redden is.

Mijn collega Kees zal het allemaal met een glimlach aanhoren.

Paul Strijp, 1 mei 2016