BOEK
Zygmunt Bauman Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid. Vertaald door J.M.M. de Valk. Met een Woord vooraf door Willem Schinkel. Tweede druk 2012. Klement, Zoetermeer / Pelckmans, Kalmthout.
Een beklemmende ervaring. Dat is het lezen van dit boek. De terugtrekkende beweging van de staat zorgt ervoor dat de moderne mens voortdurend in angst leeft. Die angst wordt door diezelfde staat in stand gehouden. Door haar disproportionele en contraproduktieve strijd tegen het terrorisme en door haar weinig onderzoekende rol in het vluchtelingenvraagstuk. Staten zouden zich volgens Bauman meer moeten verdiepen in de bronnen van die angst. De beklemming schuilt in de ervaring dat je als lezer -zonder dat je het zelf in de gaten hebt- wordt aangesproken. De impliciete boodschap van Bauman luidt: die moderne staten mogen het dan wel verkeerd doen, maar wat gaat u zelf ondernemen?
Over de auteur
Bauman (1925) is een Joodse socioloog en filosoof die geboren is in een gezin dat tijdens de Tweede Wereldoorlog moest vluchten voor de nazi's. Ruim twintig jaar na de oorlog was hij wederom gedwongen op de vlucht slaan, ditmaal vanwege het antisemitisme in Polen. Aanvankelijk een overtuigd communist, worden zijn denkbeelden allengs liberaler. Zijn belangstelling verschuift naar onderwerpen als globalisering en moderniteit. Die laatste omschrijft hij als vloeibaar. Daarmee wil hij uitdrukken dat onze levens en instituties voortdurend aan verandering onderhevig zijn. Die hebben gewoonweg niet meer de tijd om vaste vormen en starre patronen aan te nemen.
In zijn omvangrijke oeuvre zijn drie boeken aan deze vloeibaarheid gewijd: Liquid Life (2005), Liquid Fear (2006) en Liquid Times (2007). Deze bespreking gaat over de tweede druk van de Nederlandse vertaling van het laatste van deze drie werken.
Doel van dit boek
Met dit boek wil Bauman vooral vragen stellen. Vragen over de betekenis van een aantal ontwikkelingen voor onze levens. Naast de genoemde vloeibaarheid behoren tot die ontwikkelingen óók de afnemende macht van de politiek, de afschaffing van door de staat gesteunde verzekeringen, het wegvallen van de lange termijn als oriëntatiepunt in ons leven en de flexibiliteit die van elk individu wordt verwacht.
Laten we één ding voorop stellen: Bauman slaagt niet in zijn poging om vragen te stellen. Integendeel, hij is buitengewoon uitgesproken en indringend. Zó uitgesproken en indringend dat je als lezer nauwelijks ruimte krijgt om vragen te stellen. Er maakt zich een zekere beklemming van je meester. Dat gevoel ontstaat omdat zijn betoog een verfijnd weefsel is van drie draden:
1. de uitgesproken eigen opvattingen van de auteur
2. zijn empathie
3. het onuitgesproken maar indringende appèl op de lezer.
De opvattingen van Bauman
Angst. Dat is een constante in dit boek. In onze moderne levens houdt de angst zichzelf volgens Bauman in stand door het handelen van staten. Die richten zich niet langer op het bieden van solidariteit door collectieve voorzieningen. In plaats daarvan zeggen staten bescherming te bieden tegen onveiligheid. De strijd tegen het internationale terrorisme en de maatregelen in het vluchtelingenvraagstuk zijn hier uitingen van. En als de staat deze beweging maakt, dan zijn individuen voor hun sociale problemen op zichzelf aangewezen. Mensen worden daardoor bang, aldus Bauman.
Aanvankelijk beschrijft Bauman deze ontwikkeling neutraal. Als de staten de collectiviteit laten verdwijnen, "... is er dringend behoefte aan een alternatieve legitimatie, en wordt daar naarstig naar gezocht". Maar al snel blijkt dat de auteur allesbehalve neutraal naar deze transformatie kijkt. Een politiek bestel moet een sociale staat willen worden. En het kenmerk van zo'n staat is volgens Bauman nu juist gelegen in de collectieve verzekering tegen individueel ongeluk.
Welbeschouwd heeft Bauman grote moeite met de afbouw van de klassieke verzorgingsstaten. Over de financiële onhoudbaarheid van de door die staten geboden collectiviteiten hoor je hem niet. Daarmee plaatst hij zichzelf toch wel enigszins buiten de politieke en neoliberale realiteit van de laatste decennia, temeer omdat hij op dit punt geen haalbaar alternatief aanreikt. Ook zijn stelling dat de onzekerheid voor burgers met die transformatie ondraaglijk is geworden en dat hun middelen duidelijk ontoereikend zijn, is in deze absolute vorm kwestieus.
De empathie van Bauman
Op een genadeloze wijze beschrijft de auteur hoe onze moderne wereld gedomineerd wordt door tegenstellingen. Staten tegenover terroristen, samenlevingen tegenover vluchtelingen, stedelingen tegenover vreemdelingen. Die tegenstellingen leiden ertoe dat elke groep zijn eigen strategie kiest en daarin, ondanks het ontbreken van empirische steun, volhardt. Staten kiezen voor een -naar de smaak van Bauman contraproduktieve en disproportionele- oorlog tegen de terroristen. De Europese samenleving verschanst zich tegen vluchtelingen. En de stedeling lijdt aan mixofobie, een angst voor de grote verscheidenheid aan types en stijlen in de steden. Segregatie is daarvan het gevolg.
Verplaats je nu eerst eens in de ander. Dat is de boodschap van Bauman. Beste staten, wat steekt er achter de haat van tientallen islamitische jongeren? Waarom zijn zij bereid om zichzelf op te blazen? Zijn empathie richt zich overigens niet alleen op de vijand of de underdog. Zo heeft Bauman er begrip voor dat de gevestigde orde zich bedreigd voelt door de grote stroom aan vluchtelingen. Die dragen immers een 'atmosfeer' met zich mee waardoor ze makkelijk de veilige en vertrouwde gewoonten van de Europeanen kunnen doorbreken. Dàt zijn de bronnen van de angst. Richt je daar op, onderzoek die!
Het appèl van Bauman
De auteur grijpt je als lezer bij je kladden. Hij slaagt erin om je te verplaatsen naar een immens vluchtelingenkamp. Je voelt de hulpeloosheid en de uitzichtloosheid van die mensen. Hoewel de toon van Bauman hier en daar wel erg cynisch is, voel je je onderdeel van een afvalverwerkingsindustrie, voel je dat je eindbestemming altijd onbereikbaar zal zijn, dat je alleen het vege lijf hebt en verder niets om een identiteit op te bouwen. Je krijgt voorstellingen bij het nergensland waarin vluchtelingen zich bevinden. Je bent een onaanraakbare, bevind je in een tijdelijk kamp dat permanent wordt omdat de uitgangen zijn geblokkeerd. Je ervaart dat de vloeibaarheid van Bauman soms ook kan stollen.
Zonder dat je het zelf in de gaten hebt scheept Bauman je op met een ongemakkelijke vraag. "Beste burger, de staten bakken er niets van. Maar wat gaat u zelf doen?" klinkt onophoudelijk tussen zijn regels door zonder dat hij die vraag expliciet stelt. Het lezen van het hoofdstuk over vluchtelingen is een beklemmende ervaring.
Eindoordeel
Er is kritiek mogelijk op dit boek. Met name kritiek op zijn opvattingen over moderne verzorgingsstaten. Maar het morele appél dat Bauman op de lezer doet zonder pedant te worden, maakt het lezen van dit boek tot een bijzondere ervaring.
Na het lezen van Vloeibare tijden van Zygmunt Bauman besloot ik om mij als vrijwilliger aan te melden voor een vluchtelingenorganisatie.
Paul Strijp, 29 juli 2015
Geen opmerkingen:
Een reactie posten